آهن یک عامل فلزی است که وجود آن برای عملکرد نرمال اغلب اعضای بدن لازم و ضروری است. ماهیچه های عضلات، قلب، مغز استخوان برای تولید خون، میتوکندری سلولها برای سوخت و ساز، سیستم ایمنی بدن، هورمونها ، مغز و اعصاب و  سیستم التهابی بدن همگی به آهن احتیاج دارند. 

آهن به انواع مختلفی وارد بدن می شود. فرم کانی و فرم آلی. و در اغلب موارد هم تنها راه تأمین آهن بدن از راه تغذیه است. آهن موجود در ترکیبات غذایی که می تواند بصورت آهن موجود در گیاهان، مواد پروتئینی و حبوبات باشد بعد از ورود به بدن و بعد از تجزیه و تبدیل شیمیایی از راه روده‌ها جذب بدن می شود و سپس در ارگانهای مختلف بدن مورد استفاده قرار می گیرد. 

کمبود آهن در بدن یکی از بیماریها و حالات شایع است و اگرچه آمار ارایه شده در اغلب مطالعات متغیر هستند ولی در بسیاری از بررسی ها تا ۴۰ و حتی ۵۰ درصد افراد به ویژه خانمهای جوان دچار کمبود ذخایر آهن و به دنبال آن کم خونی بودند. این آمار در مورد بیماران، افراد با بیماریهای مزمن، افراد با بیماریهای قلبی بویژه نارسایی قلبی و افراد سالخورده به مراتب بیشتر و چشمگیرتر است.

خیلی ها گمان می کنند که کمبود آهن فقط می تواند به کم خونی منجر شود و علایم کمبود آهن را بیشتر به کم خونی نسبت می دهند. ولی باید دانست که خود آهن بغیر از تولید گلبولهای قرمز خون بر عملکرد بسیاری از ارگانهای بدن به ویژه  قلب، مغز و میتوکندری های عضلات که وظیفه سوخت و ساز و تولید انرژی سلول را بر عهده دارند هم اثر می گذارد و کمبود آهن بجز کم خونی می تواند علایم و نشانه های دیگری هم داشته باشد.

علل کمبود آهن در بدن چیست؟

کمبود آهن در بدن می تواند علل بسیار زیادی داشته باشد و در اغلب افراد معمولاً می توان بیش از یک دلیل برای کمبود ذخایر آهن آنها پیدا کرد. بصورت کلی علل کمبود آهن را می توان در چهار گروه طبقه بندی کرد:

کاهش مصرف آهن

شاید بتوان گفت شایعترین علت کمبود آهن در بدن، مصرف کم آن باشد. افرادی که کمتر از غذاهای حاوی آهن استفاده می کنند، به میزان بیشتری از بقیه به کمبود آهن مبتلا می شوند. خوشبختانه آهن در بسیاری از ترکیبات غذایی پرمصرف حیوانی و گیاهی وجود دارد و افراد می توانند با برنامه ریزی درست از رساندن آهن کافی به بدن خود، اطمینان حاصل کنند.

کاهش جذب آهن

بدن انسان آهن تولید نمی کند و تنها راه دریافت آهن، از راه تغذیه و روده‌ها است. روده ها نقش بسیار مهمی در جذب آهن و تحویل آن به بدن دارند. بسیاری از بیماریهای مادرزادی و اکتسابی وجود دارند که می توانند فرایند جذب و تحویل آهن را از روده‌ها مختل کنند. به همین دلیل یکی از عللی که در کمبود آهن بدن باید بررسی کرد، سلامت دستگاه گوارش است.

اشکال در متابلیسم آهن در بدن

گاهاً فرد هم آهن کافی دریافت می کند و هم اینکه روده ها به درستی آهن را وارد خون می کنند ولی با اینحال بازهم علایم کمبود آهن در بدن وجود دارد. شایعترین علت در این موارد سوخت و ساز و متابلیسم نادرست و ناقص آهن در بدن است. مهمترین علت این موضوع التهاب و هورمونهاب التهابی در بدن هستند. عوامل بیماریزای التهاب می توانند مصرف آهن در سلولهای بدن به ویژه در کبد را با اشکال مواجه کنند و این موضوع می تواند علیرغم وجود ذخایر آهن مناسب در بدن، مانع مصرف و استفاده درست آهن شود و علایم کمبود آهن را ایجاد نماید.

دفع آهن از بدن

یکی از علل شایع کمبود آهن در بدن، از دست دادن و دفع آهن است. از آنجاییکه بیشتر آهن مورد استفاده در بدن برای تولید گلبولهای قرمز خون مورد استفاده قرار می گیرد، از دست دادن خون شایعترین علت دفع آهن از بدن است. خانمها در دوران باروری هر ماه مقدار زیادی خون از دست می دهند که این امر یکی از علل شایع کمبود آهن در این افراد است. 

در آقایان و همچنین در خانمها خونریزی های گوارشی از معده و روده می توانند از علل دفع ذخایر آهن و کمبود آهن در بدن باشند.

کمبود آهن در بیماران قلبی

نکته جالب توجه کمبود آهن در افراد با بیماریهای قلبی است. این موضوع از دو جنبه قابل توجه است:

یکی از جهت شیوع بالای کمبود آهن در بیماران قلبی. افراد با بیماریهای قلبی شایعتر از سایر افراد به کمبود آهن مبتلا می شوند. این موضوع به ویژه در مورد افراد با نارسایی قلبی و در افراد مسن و خانمها بسیار شایعتر است. 

افرادی که بیماری قلبی دارند به هر یک از چهار علتی که برای کمبود آهن در بالا اشاره شد، می توانند دچار کمبود ذخایر آهن بدن شوند.

بیماران قلبی به دلیل کاهش اشتها و محدودیت در مصرف منابع غذایی متعدد و مختلف با سوءتغذیه مواجه هستند. همچنین به دلیل التهاب و ادم دیواره روده ها جذب آهن در این افراد به کندی صورت می گیرد. 

در افراد با بیماری قلبی المانها و فاکتورهای التهابی خون افزایش پیدا می کند. به همین دلیل این بیماران با اشکال در متابلیسم آهن مواجه هستند. 

و در نهایت بیماران قلبی به دلیل استفاده از داروهای متعدد رقیق کننده خون، استعداد بالایی برای خونریزی و دفع خون از سیستم گوارشی دارند، موضوعی که می تواند به کاهش بیشتر منابع آهن بدن منجر شود.

جنبه دوم ارتباط کمبود آهن با بیماریهای قلبی، تشدید علایم بیماران قلبی است. افرادی که بیماری قلبی مانند نارسایی قلب یا انسداد عروق کرونر قلبی دارند، از حداکثر توان و قابلیت قلب و سیستم تطابق بدن استفاده می کنند تا اکسیژن کافی به بدن برسانند. کمبود آهن می تواند این مکانیسم های جبرانی را از بین ببرد یا ضعیف کند. به همین دلیل افراد با بیماریهای قلبی و عروقی که کمبود آهن هم دارند، بیشتر از افراد با ذخیره کافی آهن بدن دچار علایم بیماری و ضعف و بیحالی خواهند شد.

مطالعات نشان داده اند که کمبود آهن در بیماران قلبی می تواند به بستری شدنهای بیشتر، ناراحتی و علایم شدیدتر و حتی مرگ و میر بیشتر این بیماران منجر شود.

اصلاح کمبود آهن

این موضوع که اصلاح کمبود آهن در بیماران قلبی چه اثری می تواند داشته باشد، در بسیاری از مطالعات علمی مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته است. هم جایگزینی با آهن خوراکی و هم جایگزینی ذخایر بدن با آهن تزریقی، هر دو در اصلاح علایم موفق بوده‌اند ولی جدیداً در بسیاری از مطالعات نشان داده شده است که استفاده از آهن تزریقی بصورت ترکیبات قندی می تواند اثرات مثبت و بهبودی بیشتری به همراه داشته باشد و به همین دلیل استفاده از آهن تزریقی بفرم گلیکوزیله و آلی، روش توصیه شده فعلی برای جایگزینی ذخایر آهن بدن در بیماران قلبی است.

طبق توصیه‌های علمی انجمن قلب اروپا تمامی افراد با بیماری قلبی باید از لحاظ ذخایر آهن بدن مانند آهن سرم، فریتین و در صد اشباع ترانسفرین خون آزمایش شوند و کمبود آهن در این بیماران با استفاده از آهن تزریقی، جبران شود.