آریتمی های قلبی

قبل از مطالعه این نوشته لطفا مبحث زیر را مطالعه کنید:

👈 بیشتر بدانیم: ریتم نرمال قلب 🔗

ناحیه تولید ضربان قلب "گره سینوسی" (Sino-Atrial Node, SA Node)  نام دارد که در بالاترین قسمت دهلیز راست واقع شده است. ضربان تولید شده ابتدا وارد عضلات دهلیز راست و چپ شده و آنها را منقبض می کند تا خون موجود در دهلیزها وارد بطن ها شود. نیروی الکتریکی سپس وارد "گره دهلیزی - بطنی" (Atrio-Ventricular Node, AV Node) ، که مابین دهلیزها و بطن ها قرار دارد شده و سپس از طریق کابل الکتریکی بنام "باندل هیس" وارد بطن ها می شود. در ابتدای ورود به بطن ها ، باندل هیس به دو باندل شاخه ای کوچکتر بنام "باندل شاخه ای راست" (Right Bundle Branch, RBB) و " باندل شاخه ای چپ" (Left Bundle Branch, LBB) تقسیم شده که اولی وارد بطن راست و دومی وارد بطن چپ شده و همزمان بطن راست و بطن چپ را منقبض می کنند.

ریتم نرمال قلب یعنی " ضربان قلب بین 60 تا 100 بار در دقیقه ، منظم و با شروع انقباض از گره سینوسی در بالای قلب و انتقال از مسیر هدایتی قلب تا بطن ها". هر حالتی غیر از این را "اختلال ریتم قلب" یا "آریتمی" خواهیم گفت.

آریتمی ها بسیار متنوع بوده و به انواع مختلف تقسیم می شوند ولی در یک تقسیم بندی کلی آریتمی ها یا موجب تعداد ضربان کم قلب می شوند که به آنها "برادیکاردی" (Bradycardia) گفته می شود یا موجب تعداد ضربان بیشتر از نرمال قلب می شوند که به آنها "تاکیکاردی" (Tachycardia) اطلاق می شود.  ما در ادامه آریتمی ها را در سه گروه تقسیم کرده ایم.

👈 بیشتر بدانیم: روش شمردن ضربان قلب 🔗

1- ریتم طبیعی تند یا کند

تعداد ضربان قلب انسان بالغ در حالت استراحت مابین 60 تا 100 بار در دقیقه است. البته تعداد ضربان قلب از یک فرد به فرد دیگر متفاوت است. حتی در یک فرد هم درساعات مختلف شبانه روز یکسان نیست . برای این که تعداد ضربان قلب متاثر از عوامل بسیار زیادی است  که هر کدام می توانند تعداد ضربان قلب را افزایش یا کاهش دهند. به عنوان مثال حجم خون داخل بدن ، فشارخون ، انجام فعالیت های بدنی ، میزان استراحت ، استرس های روحی و جسمی ، میزان عضلات بدن و آمادگی جسمانی هر فردی بر روی تعداد ضربان قلب وی اثر دارد. هم چنین عمل کرد ارگان های داخلی و بیماری آنها هم بر روی تعداد ضربان قلب تاثیر دارد مانند کم کاری یا پرکاری غده تیرویید ، عملکرد کلیه و کبد ، کم خونی ، وضعیت سلامت ریه ، مصرف سیگار ، حاملگی ، تب و عفونتهای بدن . 

در کنار این عوامل مصرف برخی داروها هم مهم هستند. برخی از داروها می توانند موجب کندی ضربان قلب شوند مانند بسیاری از داروهای خانواده "بتا بلوکرها"  از قبیل پروپرانولول ، آتنولول ، متوپرولول ، بیزوپرولول ، کارودیلول و "کلسیم بلوکرها"  از قبیل وراپامیل و دیلتیازم. آمیودارون و دیگوکسین هم از این داروها هستند. داروهایی هم هستند که مصرف آنها می تواند ضربان قلب را افزایش دهد مانند آملودیپین ، آدالات ، لووتیروکسین ، اسپری های ریه مانند سالبوتامول و تئوفیلین.

پس در حالت طبیعی اگرچه تعداد ضربان قلب نرمال بین 60 تا 100 بار در دقیقه تعریف شده است ولی بسیاری از حالت های فیزیولوژیک و طبیعی هستند که می توانند موجب نوسان ضربان قلب از مقدار 50 بار در دقیقه تا 120 و 130 بار در دقیقه شوند. این تغییرات به شرطی که علامتی برای فرد ایجاد نکنند می توانند طبیعی قلمداد شوند.

2- برادیکاردی و تعداد کم ضربان قلب

ابتدا بهتر است علایم برادیکاردی را بشناسیم. ضربان کم قلب موجب علایم زیر می شود و شما اگر خودتان یا یکی از اطرافیان شما این علایم را پیدا کرد باید در اولین فرصت به اورژانس مراجعه نمایید.

علایم ضربان قلب کم

1. ضعف و بیحالی مفرط

2. احساس خستگی در انجام کارهای روزانه

3. احساس سرگیجه

4. احساس سبکی سر

5. از دست دادن تعادل و افتادن

6. بیهوش شدن و سنکوپ

این علایم در برخی از بیماران گذرا بوده و خودبخود اصلاح می گردند ولی در برخی دیگر میتوانند تا ساعتها و حتی چند روز هم به طول بینجامند. علل ضربان قلب پایین عبارتند از عواملی که موجب کاهش عملکرد گره سینوسی می شوند یا هدایت الکتریکی از گره دهلیزی بطنی را آهسته یا متوقف می سازند و عبارتند از:

1. مصرف داروهای کاهنده ضربان قلب مانند پروپرانولول، آتنولول، کارودیلول، بیزوپرولول و متوپرولول

2. مصرف داروهای کلسیم بلوکر مانند دیلتیازم و وراپامیل

3. دیگوکسین

4. آمیودارون

5. پتاسیم بالای خون

6. نارسایی پیشرفته کلیه

7. کم کاری غده تیرویید (هیپوتیروییدی)

8. بلوک اکتسابی قلب در اثر کهولت و سن زیاد

3- تاکیکاردی یا تعداد ضربان قلب زیاد

علایم و نشانه های افزایش ضربان قلب می تواند به صورت زیر بروز نماید:

1. طپش قلب

2. احساس کوبیدن در قفسه سینه

3. سرگیجه

4. افتادن بر روی زمین و از دست دادن تعادل

5. بیهوشی و سنکوپ

6. مرگ ناگهانی

تاکیکاردی می تواند علل متعددی داشته باشد و از مناطق مختلف قلب منشا بگیرد. 

تاکیکاردی سینوسی

در اغلب موارد ضربان قلب بالا ، علت افزایش ضربان قلب به صورت افزایش فعالیت گره سینوسی است که ضربان ساز اصلی قلب است و اصطلاحا به آن "تاکیکاردی سینوسی" گفته می شود. این نوع از ضربان قلب بالا ثانویه به سایر حالات طبیعی و غیر طبیعی بدن است که عبارتند از:

علت های ضربان قلب زیاد

1. کم خونی

2. تب و عفونت بدن

3. گرمازدگی

4. کار و فعالیت بدنی زیاد

5. خونریزی و کاهش حجم خون

6. کم آبی و از دست دادن آب بدن

7. پرکاری غده تیرویید

8. افت فشارخون

9. استرس های روحی

10. اضطراب و حملات پانیک

11. کم خوابی و نداشتن خواب شبانه

12. مصرف سیگار و مواد محرک

13. نوشابه های انرژی زا

14. قهوه ، کافئین و شکلات

15. نداشتن آمادگی جسمانی و عدم فعالیت بدنی برای مدت زمان زیاد

16. بیماری ریوی و اکسیژن کم خون

17. آمبولی ریه

18. بیماری های داخلی مانند نارسایی کلیه و کبد

19. حاملگی و بعد از زایمان

20. مصرف داروهایی مانند داروهای ضد فشارخون بالا به ویژه آملودیپین

21. ایستادن به مدت طولانی یا بلند شدن ناگهانی از حالت نشسته

22. اسپری سالبوتامول

همان طورکه مشاهده می شود اکثر این موارد گذرا و جزو تغییرات فیزیولوژیک بدن هستند که با برطرف کردن عامل اولیه ضربان قلب بالا هم از بین خواهد رفت. ویژگی عمده این نوع از تاکیکاردی ، افزایش تدریجی ضربان قلب با فعالیت بدنی مختصر و کاهش تدریجی و آرام آن با استراحت یا از بین رفتن عامل زمینه ساز است. هم چنین این موارد بیشتر به صورت احساس ضربان قلب بالا و طپش قلب خود را نشان می دهند و تقریبا با علایم بدی مانند افتادن ، بیهوشی و یا سنکوپ همراه نیستند.

ضربانات زودرس یا نابجای قلبی

غیر از تعداد ضربان قلب سایر عوامل هم می توانند به تغییر ریتم نرمال قلب و اصطلاحا آریتمی منجر شوند. بجز گره سینوسی که تولید کننده ضربان ( پیس میکر ) اصلی قلب است ، سایر قسمت های الکتریکی و عضلانی قلب هم می توانند در شرایط خاص از خود ضربان تولید کنند. در حالت طبیعی که تعداد ضربان تولید شده توسط گره سینوسی از همه بالاتر است ، فعالیت آن موجب خاموش بودن بقیه قسمت ها می گردد ولی در شرایطی که تعداد ضربان گره سینوسی بسیار پایین باشد یا در اثر عوامل تحریکی که موجب تحریک سایر نواحی قلب می شوند ، بقیه قسمت ها هم می توانند از خود ضربان تولید کنند که به آنها "ضربان زودرس قلبی" یا "ضربان نابجای قلبی" گفته می شود (Premature Beat). این ضربانات زودرس در افراد می توانند بدون علامت باشند یا به صورت طپش قلب و توقف لحظه ای قلب ، احساس شوند.

فیبریلاسیون دهلیزی AF

"فیبریلاسیون دهلیزی" (Atrial Fibrillation) ، یکی از آریتمی های مهم دهلیزی و قلب است. این بیماری که شیوع آن با افزایش سن بیشتر می شود ، زمانی ایجاد می شود که ضربان قلب به جای گره سینوسی که تولید کننده اصلی ضربان قلب است ، از عضلات دهلیز ( به ویژه دهلیز چپ ) شروع می شود. به این صورت که قسمت های مختلف دهلیز شروع به تحریک کردن قلب می کنند و عضله دهلیزی به جای انقباض منظم یک سری حرکات ظریف و نامنظم انجام میدهد. 

اهمیت فیبریلاسیون دهلیزی به دلیل خطر تولید لخته های خون در داخل "دهلیز چپ" (Left Atrium, LA) و حفره کناری آن به نام "گوشک دهلیز چپ"(LA Appendix, LAA) است که این لخته می تواند از قلب خارج شده و با رفتن به مغز و سایر اعضای بدن موجب بروز "سکته مغزی" (Stroke) و انسداد عروق سایر اعضای بدن گردد. افرادی که AF دارند و خطر بالایی برای آمبولی به مغز یا سایر اعضای بدن دارند ، باید از داروهای ضد انعقاد خون استفاده نمایند تا از این خطر کاسته شود. 

تاکیکاردی حمله ای PSVT

در این نوع از تاکیکاردی ضربان قلب به ناگاه افزایش پیدا می کند و قلب شروع به انقباض با ضربان های خیلی بالا در حد 150 بار در دقیقه می کند. این حملات که اکثرا به دنبال استرس های عصبی و عصبانیت رخ می دهند ، معمولا چند دقیقه طول کشیده و همان گونه که ناگهانی شروع شده بودند ، به صورت ناگهانی هم خاتمه پیدا می کنند. علامت شایع با این نوع از آریتمی قلبی طپش قلب شدید ، گاها سرگیجه و ندرتا علایم ضعف و افتادن بر روی زمین و درد سینه است.

چون محل شروع این نوع از آریتمی در مسیرهای هدایتی بالای بطن است لذا اسم این آریتمی "تاکیکاردی حمله ای فوق بطنی" ( Paroxysmal Supra-ventricular Tachycardia, PSVT ) است. علت اصلی PSVT وجود مسیرهای هدایتی اضافه در قلب است. 20 درصد انسانها در بدو تولد مسیرهای هدایتی اضافه در قلب خود دارند که در شراط خاصی می توانند موجب چرخش غیرطبیعی جریان الکتریکی قلب به دور خود و ایجاد ضربان قلب بالا به صورت ناگهانی گردند. اگرچه این آریتمی خودبخودی یا با مداخلات کم پزشکی برطرف می شود ولی اگر به دفعات زیادی تکرار شوند یا با علایم شدیدی خود را نشان دهند ، عامل زمینه ساز آنها که همان مسیرهای اضافه داخل قلب است باید از بین برده شوند. این کار به وسیله روشی موسوم به EPS و Ablation انجام می شود.

تاکیکاردی و فیبریلاسیون بطنی VT & VF

گاها منشا آریتمی عضلات بطن است. در شرایط خاصی ( که اکثر آنها در اثر بیماری قلبی است ) قسمتی از عضله بطنی خاصیت ضربان سازی پیدا می کند و شروع به انقباض منظم با ضربان قلب بسیار بالا می کند که به آن "تاکیکاردی بطنی" (Ventricular Tachycardia, VT) گفته می شود. اگر VT  با استفاده از شوک قلبی و احیای قلب درمان نشود ، در ادامه تشدید شده و به "فیبریلاسیون بطنی" (Ventricular Fibrillation, VF ) و ایست کامل قلبی تبدیل خواهد شد.

این نوع از آریتمی ها که در حال حاضر شایعترین علت مرگ و میر انسانها هستند ، اکثرا به دنبال "حمله حاد قلبی" یا در افرادی که سابقه عمل جراحی قلبی یا بیماری مهم قلبی دارند روی می دهد و عدم درمان آنها موجب ایست کامل قلبی و مرگ می شود.

بیشتر افرادی که این نوع از آریتمی های قلبی را داشته اند و درمان شده اند ، یا افرادی که زمینه قلبی ایجاد این نوع از آریتمی ها را دارند ، باید به وسیله دستگاه تولید شوک قلبی داخل قلبی (ICD) که در زیر پوست کاشته می شود ، درمان شوند تا در صورت بروز این نوع از آریتمی های کشنده با دادن شوک ، از پیشرفت علایم و مرگ آنها جلوگیری شود.